Инçетренех пăхса килетӗп Кӗçӗн Чăнлăн уй-хирӗсене

Истори

Кӗçӗн Чăнлă ялӗ Чăнлă шывӗ хӗррипе вырнаҫнӑ.  Кӗçӗн Чăнлă ялӗ Хусан ханлӑхӗ вӑхӑтӗнчех пулнӑ, вӑл чи пысӑк ялсенчен пӗри  пулса шутланнӑ.

Историллӗ ҫӑлкуҫсем пӗлтернӗ тӑрӑх, XVII ӗмӗрте çак ҫӗр ҫине служивӑй тутарсем килсе вырнаçса пурӑнма пуҫланӑ. Кӗскен каласан, Кӗçӗн Чăнлă ялӗ Хусан ханлӑхӗ вӑхӑтӗнче чи пысӑкки ялсенчен пӗри пулнӑ.

1920-мӗш ҫулсенче ялта 9 мечӗт пулни паллӑ.

Ялăн пӗр уйне Пугачев уйӗ теҫҫӗ. Кунта Емельян Пугачев хăйӗн ҫарӗпе канма чарӑннӑ, теҫҫӗ. Унта Мамай ятлӑ пӗр ҫын пурӑннӑ пирки пӗр хире Мамаев уйӗ  те тенӗ. Ял тулашӗнчи сӑртсенчен пӗрне Автан сӑрчӗ теҫҫӗ.

Кӗçӗн Чăнлă талантсемпе пуян.  Унта артистсем Ринат Тазетдиновпа Харис Тухфатуллов, писатель тата тӑлмачӑ Киям Минлебаев, ученӑй Радиф Замалетдинов, педагогика наукисен докторӗ,профессор Джаудат Хусаинов тата ытти артистсем ҫуралса ӳснӗ.

Ял мӗншӗн Кӗçӗн Чăнлă ятлӑ пулни, урӑхла каласан, ҫак ят ӑҫтан килсе тухни ҫинчен халӑхра темиҫе легенда ҫӳрет.

Чăнлă – чин сӑмахӗнчен килсе тухнă тесе шутлаҫҫӗ. Ҫав ҫӗрсене чинлӑ ҫынна панӑ имӗш, ҫавӑнтан Чинлă – Чăнлă ят килсе тухнă.

Кӗçӗн Чăнлă ятне Чăнлă (Цыльна, Цильна) ятлӑ юханшыв ятӗнчен илнӗ тесе те шутлаҫҫӗ. Шыв ячӗ (урӑхла каласан, Цильна) Хусан ханствин тапхӑрӗнчи ҫӑлкуҫсенче тӗл пулать.

Чăнлă сăмахӗ вырăс сăмахӗнчен целина – «çерем  ҫӗрсем» сăмахран та килсе тухнă теҫҫӗ. Ӗлӗк ку тавралӑх ҫерем ҫӗрсем пулнӑ.

Ялта 1930 ҫулта «Марс» тата «Гигант» колхозсем йӗркеленӗ, 1944 ҫулта вӗсем пысӑкланнине пула Нариман ячӗллӗ тата М.Горький ячӗллӗ колхозсем уйрӑлса тухнă, 1950 ҫулта вӗсене пурне те «Гигант» колхоза пӗрлештернӗ. 1959 ҫулта «Цильна» колхоз туса улăштараççӗ. 1994 ҫулта – «Цильна» коллективлӑ предприяти, 2004 ҫултанпа – «Цильна» тулли мар яваплӑ общество.  обществăна 1989 ҫултан пуçласа Б.А.Гафуров ертсе пырать.

Актуаллă калаçу

Кӗçӗн Чăнлă – районти чи пысӑк ялсенчен пӗри. Вӑл ҫуртсен, ҫын шучӗпе те малта пырать. Ялӗ юсавлă, илемлӗ. Ҫулран ҫул ҫӗнӗ стройкӑсем тӑвăнаҫҫӗ. Паллах, ялта колхоз, коллектив хуҫалӑхӗ вӑхӑтӗнчен сыхланса юлнă «Цильна» общество тата унӑн легендарлӑ ертӳҫи Барис Гафуров пулни те паллă вырӑн йышӑнать.

Паян вара пирӗн калаҫу ҫиччӗмӗш ҫул ял тӑрӑхӗн пуҫлӑхӗн тивӗҫӗсене пурнӑҫлакан Гумар Халитовпа йӗркеленчӗ. Унпа эпир ял мӗнле ӗмӗтсемпе пурӑнни ҫинчен, ял тăрăхӗн ыйтӑвӗсене мӗнле татса пани ҫинчен калаҫрӑмӑр.

– Гумар Шафикович, Кӗçӗн Чăнлă пысăк ял. Пысăк ялăн проблемисем те нумай, тенӗрен... Эсир хӑвӑр та 7 ҫула яхӑн ҫак ял интересӗсемшӗн тӑрӑшса пурăнатăр. Паянхи пурнӑҫӗ ҫинчен каласа памăр-ши?

– Çапла, ял пысӑк. Паянхи кун тӗлне ял тăрăхӗнче 1200е яхӑн ҫын регистрациленнӗ, вӗсенчен 1000 ҫынна яхӑнăшӗ тӑтӑшах кунта пурӑнаҫҫӗ. Ҫулла ку цифра тата ытларах ӳсет, мӗншӗн тесен хӗл каçма ачисем патне, хулана кайнӑ аслă çулсенчи ҫынсем каллех хӑйсен килӗсене таврӑнаҫҫӗ. Ялта пурӗ 573 ҫурт пур, çавсенчен 450шӗнче пурнӑҫ яланах кӗрлесе тăрать. Ялта ӗҫ ҫыннисен шучӗ –  420. Вӗсенчен нумайăшӗ« Цильна» обществăра ӗçлеççӗ. 472 пенсионерăмăр пур. Шкулта 80ран ытла ача пӗлӳ илет, шкул ҫулне ҫитичченхи ачасен шучӗ – 20рен иртет.

Пирӗн тӑрӑхра тăрăшуллă, ӗҫе юратакан халăх пурӑнать. Паян пултарулӑха ертсе пыракансем те, ҫӗнӗ ӗмӗтсемпе пурӑнакан ял çыннисем те пур. Чапӗ инçете сарăлнă «Цильна» хуҫалӑхӗ ӑнӑҫлӑ ӗҫлесе тăрать. Ял тăрăхӗнче пурнăçланакан тата ирттерекен мӗнпур ӗҫсен пуçламăшӗнче Барис Аппаувич Гафуров тӑрать. Халӑхӑн кулленхи  пурнăçӗ, йăли хуларинчен пӗрре те кая мар, ӑна  тата та хальхи шая çӗклессишӗн куллен, пӗр тăтăш ӗҫ илсе пыратпăр.

– Хулари пек пурнӑҫ, терӗр эсир... Выльӑх-чӗрлӗх усрас тӗлӗшпе вара ҫынсем ывӑнман-тăр пулӗ?

– Пачах урăхла, Каларăм ӗнтӗ вӗт – пирте ӗç юратакан халăх пурăнать. Фермăра 30 пуçран ытла выльăх-чӗрлӗх пăхса, килне таврăнсан тата 4-5 пуç ӗне сăвакан тăрăшуллă çынсем пур. 63 хуҫалӑхра – 1-шер ӗне, 54 хуҫалӑхра – 2-шер ӗне, 33 хуҫалӑхра – 3-шер ӗне, 18 хуҫалӑхра – 4-шар ӗне, 4 хуҫалӑхра – 5-шер ӗне, 9 хуҫалӑхра 6 тата ытларах ӗне усраççӗ пирте. Пăрусемпе, вăкăрсем çинчен каласа та тăмастăп. Çитменнине тата кайӑк-кӗшӗк, чӑх-чӗп, бройлер, хур-кӑвакал ӳстерет пирте халăх.

9 уйрӑм предприниматель пур. Пирӗн районта чи малтанхисенчен пулса, ялта Фаниль Зяббаров сӗт тирпейлекен цех уҫнăччӗ, ăнăçлă ӗçлесе тăрать. Кунсерен 3 сӗт пухакан машина çула тухать. Ку хăех халăхăн кулленхи пурнăçӗн шайне кăтартать мар-и?! Харпăр хăйне ӗçпе тивӗçтерекенсем те пулчӗç. Вӗсем хушшинче пӗр хӗрарӑм парикмахерски уҫнине палӑртас тетӗп. Ку пуриншӗн те питӗ меллӗ пулчӗ – ҫӳҫ касма айккинче шырамалла мар – ялта çак ӗçлӗ пулӑшу пур. Качакасем, пыл хурчӗсем, лашасем тытакан ӑстасем те пур пирӗн. Аша тӗтӗмлесе паракан ӗçпе интересленеççӗ. Ял ҫыннисене куллен кирлӗ таварсемпе 3 лавкка тивӗҫтерсе тăрать. Малашне тата тепӗр модульлӗ лавкка уҫасси планра тăрать. Пӗтӗмӗшле илсен, пирӗн тӑрӑхра ҫакӑн пек тăрăшуллă ҫынсем, предпринимательсем пуррипе эпир питӗ савӑнатпӑр. Мӗншӗн тесен вӗсем ял тӑрӑхӗн социаллӑ пурнӑҫпа экономика аталанӑвне пысӑк пулӑшу параҫҫӗ, халӑха ӗҫпе тивӗҫтернӗ çӗрте пулӑшу кăтартаççӗ.

Вӑтам шкул, ача сачӗ, фельдшерпа акушер пункчӗ, ветеринари пункчӗ, ялти Культура çурчӗ кӗрлесе ӗҫлесе тăраççӗ. Пирӗн ял чӑн-чӑннипех пурӑнать тесе каласшӑн эпӗ! Малашлăхăмăр та ҫавăн пекех кăмăллă та ҫутӑ пултӑр!

– Социаллӑ пурнӑҫпа экономика аталанӑвӗ ҫинчен сăмах хускалчӗ пулсан, тупӑш базипе те паллаштарсамăрччӗ. Сулăм укçисем, республикӑра хутшăнатăр-и?

– Иртнӗ 2022 ҫулта бюджет суммин тупӑш пайӗ 18 миллион та 430 пин те 460 тенке тӳрӗ килчӗ. Паллӑ ӗнтӗ, унӑн пысӑк пайне дотацисем йышӑннаççӗ – 15 миллион тенкӗ яхӑн. Иртнӗ çул ял тăрăхӗнче сулăм укçи 3 миллион та 147 пин тенкӗ пухăнчӗ, республика ăна 4 хут ӳстерсе, 12 миллион та 588 пин тенкӗ тавӑрса пачӗ. Ку укҫа-тенке ялăн социаллӑ сӑн-сӑпатне улӑштарма тӑкакланӑ. Ытларах ҫул тума кайнă. Нумай урамсене вак чул – щебень сарнӑ. Гагарин урамне вара 939 метр тӑршшӗ асфальт сарнӑ. «Ҫиекен пӗлмест, хатӗрлекен пӗлет», – теççӗ. Ҫулсемсӗр пуҫне ялта 4 масар пур, вӗсен территорие йӗркене кӗртес, ҫутăсем вырнаçтарас, хӑрушлăх кăларса тăракан йывӑҫсене касас, пӗтӗм яла йӗрке тытса тӑрас ыйтусем –  халăхпа пӗрле ӗçленекен ӗçсем.

Çак задачӑсене татса памалли тӗрлӗ ҫул-йӗрсене шыратпӑр. Ялтан тухнӑ хастарлӑ ентешӗсенчен пулăшу ыйтатпăр, вӗсен пулӑшӑвне туятпӑр. Паллах, вӗсем хăйсен ялне манмаççӗ, тӗрлӗ енчен пулăшу пама тăрăшаççӗ. Калăпăр, паян Теччӗ районӗн пуҫлӑхӗ Рамис Сафиуллов та хӑйӗн тӑван ялшăн нумай ӗҫ турӗ. Ял варрине илем кӳрекен паркӑн пӗр пайне республика программипе килӗшӳллӗн хăтлăлатнă пулсан, тепӗр пайӗ вӑл тӑрӑшнипе хута кайрӗ. Вӑрҫӑра вилнисене асӑнса лартнă асăну палӑкӗ таврашне  ҫӗнетрӗмӗр, бручатка сарнă, парк илемне –  фонтан вырнаçтарнă. Рамис Сафиуллова, Илья Садриева тата ытти ырӑ ентешӗмӗрсем пулăшса тăраççӗ. Мечӗтсем вара пирӗн иккӗ. Кӑҫал та «Ихлас» мечӗтӗнче юсав ӗçӗсем пыраҫҫӗ. Паллах, ку ӗҫсенче пирӗн хуҫалӑх ертӳҫи Барис Гафуров пур ӗҫе те татса парас тӗлӗшпе пысӑк пулӑшу парать. Пӗр ӗç те унпа канашламасăр тăвăнмасть. Хуçалăхран килнӗ финанс пулăшăвӗпе ял питӗ аталанчӗ. Барис Гафуров яла илемлетес тесе тӑрӑшни ӗҫлекенсем патне те куҫать – хӗлле те ял илемлӗ, ҫулла вара ял чечексем айне путать. Хамăрăн район тата кӳршӗри районсенчи район центрӗнчен пӗртте кая мар. Ҫавӑнпа эпир республикӑри конкурссене хутшӑнатпӑр, малти вырӑнсене йышӑнатпӑр, приз укҫине кирлӗ оборудовани туянма тӑкаклатпӑр тата ытти те.

– Кӑҫал та сирӗн пысӑк стройкăсем пынине куратпӑр эпир...

– Кӑҫал библиотека тата ял тăрăхӗн Ӗç тăвакан комитечӗ вырнаçнă Культура çуртӗнче анлă масштаблă юсав ӗçӗсем пурнăçланчӗç. Вӑтам шкулта та, çавăн пекех,  республика программипе килӗшӳллӗн, апат-ҫимӗҫ блокне ҫӗнетнӗ, ҫӗнӗ оборудованисем вырнаçтарнă. Ҫавӑн пекех, программăпа килӗшӳллӗн пирӗн ял çыннин Фарит Ахметзяновӑн çемйи ҫуртлă пулчӗ. Ял тӑрӑхӗнче почта уйрӑмӗ ӗҫлесе тăрать, унта пур майсене те туса парса, юсав ӗçӗсем ирттерчӗç. Халӑха нумай ҫул пăшăрхантарса тăракан электричество çути, çулсене юсас, шыв ыйтӑвӗсене те татса пачӗç. Эпир малашне те çакӑн пек программӑсем Тутарстанра ӗҫлесе тăччăрччӗ тетпӗр, Республика Раисне Рустам Минниханова тав тӑватпӑр. 

– Апла пулсан, ялта пӗр проблема та  юлман, теме пулать...

– Апла мар.  Пурнӑҫ малалла пырать. Ҫӗнӗ плансем пур пирӗн. Ял варринче, илемлӗ вырӑнта, халӑх «Гылдыр» тесе калакан ҫӑлкуҫ пур. Çавăн йӗри-таврашне илемлетесчӗ. Ял урамӗсенчи ҫулсене пурне те вак чул сарса çаврăнмалла. Ку ӗҫре кăçал та «Цильна» обществӑн директорӗ Барис Гафуров финанс пулӑшӑвӗ пачӗ. Тата ӗҫ тӗсӗсене, предпринимательлӗхе аталантармалла. Çаксем ял ҫыннисен пурнӑҫ шайне ӳстерме палӑртнӑ плансен пӗр пайӗ кӑна-ха. Ял тăрăхӗн паянхине, пуласлӑхӗ ҫинчен шухӑшласа, ӗҫлес те ӗҫлес пулать.

– Калаҫушӑн пысӑк тав сире, ӗҫре ҫитӗнӳсем сунатпӑр!

Шухăшсем

Ялăма пӗтӗм чун-чӗререн юрататăп...

   Рифкать Туктаров, «Ихлас» мечӗтӗн имам-хатибӗ:

– Ялăн аталанӑвӗнче ял тăрăхӗнче халăха тӗн вӗрентӗвӗ, кӑмӑл-сипет воспитанийӗ, йӑла-йӗркесене упраса хӑварасси ҫине пысӑк тимлӗх уйӑрни те пысӑк вырӑн йышӑнать. Барис Аппаувич кунта хуҫалӑха ертсе пыма тытăнсан, ял ҫыннисем мечӗте юсама пулӑшу ыйтаççӗ. Вӑл ҫӗнӗ мечӗт тӑвас шухӑшӗ пулни çинчен пӗлтерет. Ҫапла вара, пирӗн ертӳçӗн малтанхи ӗҫ ҫулӗсем Турă ячӗпе пуҫланаҫҫӗ те паянхи кунчченех ӑнӑҫлӑ пыраҫҫӗ. Паян ял тăрăхӗнче икӗ мечет ӗҫлет, халăх унта тӑтӑшах ҫӳрет, тӗн праҫникӗсем, пухусем иртеҫҫӗ. 2020 ҫулта тӗп мечӗте юсаса пӗтерсен, ку енӗн мечетне те ял ҫыннисемпе Барис Аппаувичран юсама пулăшу ыйтрӑмӑр. Мухтав Турра, кӑҫал пирӗн тӗн ҫурчӗ хӑйӗн 20 ҫулти юбилейӗ тӗлне илемленчӗ. Пирӗн халӑха наци пулнă май сыхласа хӑварас, аталантарас, ачасене иртни ҫинчен пӗлӳ парас енӗпе ертӳçӗсем ҫав тери пысӑк вӑй хураҫҫӗ. Тунă ӗçӗсем ырăпа таврăнчăрччӗ, ӗҫӗсенче ӑнӑҫу пултăр!

Таскира Ибрагимова, нумай ҫул хушши Кӗçӗн Чăнлă вăтам шкулăн директорӗн должноҫне пурнăçларӗ:

– Эпир Кӗҫӗн Чăнлă ялӗ ҫинчен, ун ҫыннисем ҫинчен калаҫнӑ чухне паллă поэтӑн Габдулла Тукайӑн сăвă йӗркисем чуна пырса кӗреҫҫӗ. Хăйӗн чи телейлӗ саманчӗсемпе асӗнче юлнӑ Кырлай ялӗ ҫинчен вӑл çапла: «Эпӗ унта ҫуралман пулин те, эпӗ унта кӑштах пурăнтăм, çӗрне сӳрелесе, акрӑм, выртӑм. Çав яла манмастăп, – ялӑн пӗтӗм енӗ вӑрманлӑ, улӑх-ҫаранлӑ, ешӗл курӑкпа витӗннӗччӗ», тесе çырнă. Ку вырӑн маншӑн та питӗ ҫывӑх. Халӗ вӑрманӗсем ҫук пулин те, Кӗçӗн Чăнлă ялӗ хӑйӗн тулăх уй-хирӗсемпе, улӑх-ҫаранӗсемпе, сарӑлса выртакан Цильна юханшывӗпе, ӗҫчен те хастарлӑ халӑхӗпе чапа тухрӗ. Ҫак ялăн ҫураҫнӑ хӗрӗсем, пурнӑҫ тума таврӑннӑ ҫамрӑксем – ӗçчен. Мӗншӗн тесен ял тăрăхӗн тӗслӗхе илмелӗх, мăнаçланмалăх ҫыннисем те нумай. Хамăн шăпана ҫак ялпа, унӑн ҫыннисемпе ҫыхӑнтарнăшăн та эпӗ телейлӗ.  Ял кӗрлесе тăтăрччӗ тесе тата ӑна аталантарма тӑрӑшакан ертӳçӗсене: Барис Аппаувич Гафурова, ял тăрăхӗн пуçлăхне Гумар Халитова ӑнӑҫусем сунатӑп.

Нурзида Суллейманова, «Цильна» обществӑн малта пыракан доярки:

– Чи ӑшӑ, чи хаклӑ асаилӳсем ҫак ялпа Кӗçӗн Чăнлăпа ҫыхӑнса тӑраҫҫӗ. Ачалӑх, шкул ҫулӗсем тӑван ялăмра – Анат Хуракатара иртнӗ пулсан, кунта ман пурнӑҫӑмăн чылай пайӗ иртсе пырать. 1994 ҫулхи февраль уйӑхӗнче эпӗ кунта кин пулса килтӗм. Ял ҫыннисем питӗ ӗҫчен пулнине кура, ҫамрӑк пулин те, эпӗ тăрăшуллă пултӑм. Манӑн мăшăрлă пурнӑҫ нумая пымарӗ, ҫапах та яла пӑрахса каяс шухӑш ман пуҫа пырса та кӗмерӗ. Эпӗ ҫурт туянтӑм, пурнăçăма çӗнӗрен йӗркелесе ятăм. Мӗншӗн тесен, пирӗн хуҫалӑхӑн ертӳҫи Барис Аппаувич яланах ӗҫ ҫыннине курма пӗлчӗ, пулӑшу кирлӗ пулсан хирӗçлемерӗ, канашӗсене те пачӗ, ку паян та çавăн пекех. Ӗҫ вырӑнӗнче те ку чухнехи меллӗ майсем йӗркеленӗ, тăрăшса ӗҫлекен ҫынна – ӗҫ укҫине тивӗҫлипе тӳлет, уявсенче чыс-хисеп пулать, парнине те илетпӗр. Гумар Шафикович тӑрӑшнипе пирӗн тӑрӑхра пурнӑҫ валли пур условисем те йӗркеленеҫҫӗ.  Пӳртсенче газ, шыв, ҫулсем тикӗс те лайӑх. Ялта пурӑнма пур условисем те пур, хуларинчен кая мар.